Neprihvatljive posledice post-industrijskog društva

                                                  Foto: Salvatore Vuono/FreeDigitalPhotos.net

U informatički razvijenim zemljama, društveno-ekonomski odnosi se od kraja 20. veka uglavnom zasnivaju na proizvodnji i potrošnji informacija i usluga, umesto robe. Američki sociolog Daniel Bel opisao je 1974. godine dalji razvoj industrijskog društva u pravcu „centralne uloge teorijskog znanja, kao izvora inovacija i kreiranja politike", što je nazvao post-industrijsko društvo.

Pojava i razvoj post-industrijskog društva u visoko industrijalizovanim zemljama sa razvijenim informatičkim okruženjem zavisi od određene dimenzije racionalnosti. S obzirom da je sve manji deo zaposlenih angažovan u proizvodnji materijalnih dobara i da rast i razvoj u informatičkom društvu potiču od inovacija i teorijskog znanja, post-industrijstvo društvo odlikuje dominantna uloga znanja.

U post-industrijskim društvima promenjen je karakter poimanja znanja, tako što je akcenat na teorijskom, a ne više na empirijskom. Zbog toga, univerziteti postaju centralne institucije sistema, a intelektualne i naučne zajednice postaju sredine u kojima se utemeljuje društveni ugled i status.

U post-industrijskim društvima je sve manji značaj svakog oblika fizičkog rada, a uzdiže se visoko kvalifikovani rad. Zbog pada društvene moći radištva, proizvodnja dobara se seli iz zemalja post-industrijskog društva u zemlje sa jeftinijom radnom snagom.

Takođe, zbog smanjenja broja i uticaja radništva kako klase, ali i zbog anahronosti tradicionalnog sindikalnog organizovanja kao načina borbe za ostvarivanje radničkih prava u novim uslovima, posledica je i otupljivanje klasne borbe u post-industrijskim društvima.

Marginalizacija klasne borbe pogoduje bitnoj prednosti post-industrijskog društva za establišment - radikalno kraćim intervalima između početne promene i njene primene. Naime, u post-industrijskom društvu oslobađa se kontrolnog činioca u vidu radničkih organizacija u procesu upravljanja, koje sada podrazumeva nastojanje da se predvide promene, da se meri njihov tok i uticaj, a sve sa ciljem da promene budu pod kontrolom i da se oblikuju prema unapred određenim ciljevima.

Smatra se da geneza post-industrijskog društva počinje sa razvojem nuklearne energije, što je dovelo do potrebe uspostavljanja veze između nauke i vlasti, a zatim do uvođenja „socijalne fizike“ u organizacione modele. U tom procesu, osnovne teme postaju racionalnost, planiranje i predviđanje, što dovodi do tehnokratskog poretka.

Tehnokratija je sistem u kojem odlučujući uticaj ostvaruju tehničari administracije i privrede. Tehnokrata upravlja na osnovu svoje tehničke kompetentnosti, a tehnokratski pristup promoviše logično, praktično, rešavanje problema, urednost, disciplinovan pristup ciljevima, oslanjanje na proračun i na preciznost, ali i na koncept sistema. Zbog toga se tehnokratija manifestuje kao dominantno birokratski sistem.

Prednost tehnokratskog načina proizvodnje je efikasnost u ispunjenju zadatih ciljeva. Zbog toga, on se u post-industrijskim društvima neminovno širi u odnosu na metode koji nisu toliko adaptirani na ostvarivanje interesa, makar samo najmoćnijih.

Iako najvažniji „šrafovi“ post-industrijskog društva, tehnokrate ne postaju nužno vladajući sloj. Vladajući establišment se, naime, uspostavlja s jedne strane na osnovu prirode sistema (načina održavanja vlasti u jednom društvu) i s druge, shodno realnom stanju koja društvena grupa poseduje kapacitet moći.

Sam način uspostavljanja vladajuće klase razlikuje se u pre-industrijskom, industrijskom i post-industrijskom društvu. Dok je u predindustrijskom društvu fizički resurs zemljište, a socijalni resurs farma, a u industrijskom oprema i preduzeće, u post-industrijskom društvu fizički resurs je znanje, a socijalni resurs univerziteti i instituti.

Iz prirode fizičkih i socijalnih resursa proističu parametri formiranja establišmenta: dominantne društvene grupe; sredstva kontrole; elementi društvene snage; osnovi povezivanja; i pristup. Tako, nakon zemljoposednika u pre-industrijskom, pa preduzetnika u industrijskom, u post-industrijskom društvu dominantan je stalež naučnika (tehnokrata). Sredstva kontrole pomeraju se ka indirektnoj kontroli, a elementi društvene kontrole od sile ka pravima i franšizama.

Za razliku od navedenih, u osnovu povezivanja elite nema toliko jasne razlike između ovih epoha. Naime, u pred-industrijskom društvu osnov povezivanja je imovina, a u industrijskom i post-industrijskom to je tehnička veština. Takođe, dok je manifestacija povezivanja u pred-industrijskom društvu bila vojna sila, u industrijskom i post-industrijskom društvu to su političke organizacije.

Za određenje vrha socijalne skale posebno je bitan pristup društvenom establišmentu, koji se manifestuje u vidu društvene prohodnosti. U pred-industrijskom društvu faktori pristupa bili su nasleđe, oduzimanje i oružana sila. U industrijskom društvu, uz nasleđe su bili i snishodljivost i obrazovanje. U post-industrijskom društvu faktori pristupa establišmentu su obrazovanje, mobilizacija i kooptiranje.

Dva su momenta nova. Prvo, u post-industrijskim društvima u politički proces su uključeni naučnici, koji su svojom novom društvenom ulogom predisponirani da se ponašaju politički. Drugo, nema više klase kao specifične grupe, već postoji sistem koji institucionalizuje osnovna pravila za sticanje i posedovanje u koji definiše prenos moći i prateće privilegije.

U post-industrijskim društvima, primetna su tri načina ostvarivanja moći i društvene pokretljivosti. Prvo, temelj vlasti nisu više nekretnine ni politička pozicija, već – veština. Drugo, način pristupa nisu više nasleđivanje ni preduzetništvo (sposobnost), nego – obrazovanje, članstvo i kooptiranje. I treće, socijalna baza pomerena je od porodične, preko partijske do – pojedinačne, koja može i ne mora biti partijska.

Nesumnjivo je u post-industrijskim društvima najvažniji uslov za pristup mestima nadležnosti i položaja postala tehnička veština. Međutim, radi se o jednostranom poimanju veštine - isključivo u funkciji upravljanja (menadžment). Tako shvaćena, veština više ne podrazumeva nužno stručnost, ni sposobnost, koje su bile imanentne u industrijskom, kao izrazito više meritokratskom društvu.

U tom procesu, čini se da čak i imovina gubi na značaju, pre svega zbog nastanka „novih“ oblika svojine i posedovanja nastalih kroz novo definisanje socijalnih prava.

Vaga klasnog sistema očigledno se promenila, ali nije došlo do adaptiranja prirode političkog sistema, kao arene posredstvom koje se usklađuju različiti interesi. U nedostatku prilagođenog političkog sistema, post-industrijsko društvo je dovelo do većeg otuđenja moći. Naime, ono je prvenstveno više nacionalno, u smislu da ključne odluke donose vlade, a ne tržište. Takođe, ono je i više grupno, s obzirom da je sve više grupa koje svoja socijalna prava i interese nastoje da nametnu kroz politički poredak.

U nasleđenom političkom sistemu, ključni problem javnih politika u post-industrijskom društvu ispoljava se u odnosu između tehničkih i političkih odluka. Najočiglednija posledica je konfuzija koncepcije racionalnog organizovanja društva. Osnovni razlog za to pre svega je činjenica da je, u nedostatku klasne borbe, racionalnost kao skup tehnika za efikasnu raspodelu sredstava, suočena sa birokratizovanošću politike, postala iskrivljena do besmisla.

Upravo takav, neadekvatan, politički sistem kopiraju čak i još uvek industrijska ili neformirana informatička društva, među kojima i naše. S tim u vezi, vredi se podsetiti da je pišući o SAD, de Tokvil tvrdio da je to najegalitarnija zemlja koju je sreo. Ta jednakost nije postojala u smislu materijalnih uslova i intelektualnog elitizma, već u nepostojanju formalnih obeležja ranga i postojanju ubeđenja u demokratiju. Suština je, naime, da ako određena nejednakost u stanju postoji nužno, nejednakost ne mora da bude i u kapacitetu građana da utiču na odluke svojih vlada.

Zbog slabljenja uticaja građana, sve više smo u nedoumici da li vladaju političke partije, interesne grupe, društvene i ekonomske elite, ili političari. Post-industrijski razvoj uništio je stratifikaciju klasa i umesto njih ostaje masa pojedinaca obezbeđena socijalnim sistemom. Oni nemaju jake političke kanale i zato su spremni da se vežu za bilo koju javnu politiku koji će zadovoljiti njihove interese, a lideri rado podilaze masovnom ukusu kako bi iskoristili masu da oslabe svoje oponente.

Umesto dileme ko vlada, celishodnije je sagledati:

- da li je način na koji se distribuiraju raspoloživa sredstva podstiče oligarhiju ili pluralizam?

- kakav je relativni značaj najrasprostranjenijeg resursa - prava glasa?

- da li su obrasci uticaja trajnog ili promenljivog karaktera?

- da li ono što građani veruju/tvrde da veruju o demokratiji utiče na politički sistem?

Možda su razvijena informatička društva, kojima su od proizvodnje ostali brendovi, od sposobnih stručnjaka glagoljivi eksperti (menadžeri), a od slobodnih izbora medijska psiho-politika, prevazišla ove vrednosti liberalne demokratije. Mi, koji nismo stigli ni do industrijski razvijenog društva, sigurno nismo.